ایران یکی از کشورهایی است که درگیر پدیده فرونشست زمین است. این پدیده مخاطره‌ای انسان‌ساخت بوده و در ایران نیز در حال توسعه است. از آنجایی که این مخاطره ناشی از دخل و تصرف غیرکارشناسانه انسان در چرخه طبیعت است، می‌توان با اقدامات مدیریتی و تصمیمات جدی در رده بالا آن را کنترل کرد.
تغییر در اقدامات مدیریتی در کشورهایی مثل ژاپن، چین، اندونزی، تایلند و آمریکا برای پهنه‌های کوچک ولی حاد و بحرانی، نتایج موفقیت‌آمیزی داشته است، بنابراین با به‌کار بستن تجربیات کشورهای دیگر و اجرای اقدامات کاهش آسیب فرونشست این امیدواری وجود دارد که در ایران هم بتوانیم در این زمینه کاری ویژه انجام دهیم.
ارائه سیمایی از گستردگی پدیده فرونشست در کل کشور و ارائه آن به متولیان، هدفی بود که حدود ۸ماه، وقت کارشناسی خود را برای به‌دست آوردن آن صرف کردم. به‌زودی نتایج تصویری آن را نیز در اختیار هیئت دولت و رؤسای قوا خواهم گذاشت.
۱۸۵ هزار کیلومتر مربع از وسعت سرزمینی کشور، اغلب به‌صورت دشت و زمین‌های هموار درگیر خطر فرونشست شده است. فرونشست‌ها در ۱۱درصد مساحت کشور رخ داده اما حدود ۴۹درصد از جمعیت شهری و روستایی کشور درگیر آن شده‌اند.
گزارش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به همگان نشان می‌دهد که در محدوده‌های شهری مثل کلانشهرهای تهران، مشهد و اصفهان چه جمعیت، زیرساخت، شریان حیاتی یا آثار تاریخی متأثر از فرونشست خواهند شد. مجموعه‌های جمعیتی جدا از شبکه حمل‌ونقلی، فرودگاه‌ها، لوله‌های نفت و گاز و... نیستند. وقتی این عوارض را برهم‌نهی یا تجمیع می‌کنیم، ریسک پدیده فرونشست در کشور را می‌توانیم محاسبه کنیم.
از آنجایی که این پدیده تدریجی و گسترش یابنده است، برخلاف زلزله که با تلفات جانی در زمان کوتاه توجه مردم را جلب می‌کند و موجب وحشت می‌شود، مورد غفلت قرار می‌گیرد. فرونشست مثل چربی خون یا پیشرفت سلول‌های سرطانی در بدن است که وقتی به سطحی از گستردگی رسید، دیگر نمی‌توان اقدامی در جهت کنترل آن انجام داد.
وضعیت کشور در استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، کرمان و فارس بسیار نامطلوب است و به شکل هشداردهنده‌ای توسعه پیدا کرده است. هدف از ارائه این گزارش ارائه سیمایی از عارضه‌ای است که عمدتا به‌دلیل مدیریت نادرست منابع آب و توسعه کشت و زرع گسترش پیدا کرده است ولی در عمل با کنترل بیلان و مصرف آب در عرصه‌های عمدتاً کشاورزی و صنعت می‌توان آن را مدیریت کرد. بشخصه معتقدم که این کار را می‌توان انجام داد و در میان کشورهای دیگر سرآمد شد.
هدف کارشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گوشزدکردن این مسئله است که اگر ۵ تا ۱۰سال هیچ‌کاری نکنیم، فرصت بسیار طلایی را از دست خواهیم داد.
تهران به‌عنوان شهری که بالاترین جمعیت ساکن در پهنه‌های فرونشست در مناطق ۱۷، ۱۸و ۱۹ دارد، باید جدی‌تر دست به‌کار شود. مستحدثات واقع در سطح زون‌های فرونشستی، آثار فرونشست را به شکل ترک‌خوردگی‌ها، گسیختگی‌ها و فروریزش‌ها در چند سال آینده نشان خواهد داد. مطمئن هستم کاهش مخاطرات فرونشست درصورت برنامه‌ریزی شدنی است و فقط به استمرار در کار و اتخاذ شیوه‌های کاهش خطر نیاز دارد.
مشاهده من به‌عنوان کارشناس در ۲۵سال گذشته نشان می‌دهد که معمولاً با تغییرات مدیریتی، نوساناتی در رویکردهای کلان ایجاد می‌شود و در برخی موارد برنامه‌ها جدی پیگیری و گاه به‌طور کلی فراموش می‌شود.
مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، برنامه کاهش خطر فرونشست در ۲ پروژه شبکه گاز و دکل‌های برق استان تهران و مجموعه‌های فرودگاهی انجام داده است.
اگر برنامه‌ای پیوسته در حیطه کشاورزی، استحصال منابع آب، ساخت‌وساز، بارگذاری جمعیت، آبیاری فضای سبز و... به‌صورت سیستماتیک تحت مدیریت واحد اجرایی شود، یکی‌دو سال بعد نتایج آن را خواهیم دید. ۲ بال اقدامات مذکور وزارت کشاورزی و نیرو است. البته وزارت صنعت نیز با مکان‌یابی صنایع آب‌بر بر توسعه فرونشست‌ها تأثیر گذاشته است.
صنایعی مثل پتروشیمی و فولاد نیاز آبی فراوانی دارند و معمولاً بیش از نیاز آبی یک شهرک جمعیتی است. وقتی در یک مکان کم‌آب، کارخانجات این‌چنینی احداث می‌شود، فشار روی آب‌های زیرزمینی بیشتر می‌شود.
از سوی دیگر، مدیریت منابع آب به‌معنای محدودیت در کشاورزی نیست. می‌توان با شیوه‌های نوین آبیاری و صرف یک‌بیستم آب مصرفی، محصولات کم‌آب‌بر تولید کرد. کسی به‌دنبال محدودیت حق مکتسبه کشاورزان نیست بلکه راندمان و بهره‌وری آب اهمیت دارد.
علی بیت‌الهی
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی
نظر شما